Cơn giận dữ, rên rỉ, đánh nhau,.. tất cả các bé đều có lúc hành động như vậy. Và khi bé hành động như vậy, ba mẹ thường tự hỏi làm thế nào để bé dừng lại và cư xử đúng mực!
Chìa khóa để giúp bé thay đổi những hành vi không phù hợp là hiểu được điều gì đã thúc đẩy những hành vi đó ngay từ đầu. Để làm được điều này, một số chuyên gia sử dụng chiến lược được gọi là Phân Tích Hành Vi Chức Năng (Functional Behavior Analysis – FBA). FBA thường được sử dụng trong liệu pháp cho trẻ em thuộc phổ tự kỷ và để hỗ trợ trẻ có vấn đề hành vi trong trường học gây cản trở việc học tập. Tuy nhiên, với một chút chuẩn bị, ba mẹ cũng có thể áp dụng nó để giúp bé ở nhà.
Bốn Chức Năng Của Hành Vi
Trong Phân tích hành vi chức năng, “chức năng” đề cập đến động lực hoặc mục đích phía sau hành vi của bé. Tuy nhiên, động cơ này không phải lúc nào cũng rõ ràng, và hành vi có thể có hơn một chức năng. Ba mẹ thường cần phải làm công việc của thám tử, suy nghĩ về những gì xảy ra trước và sau cơn giận hoặc sự bùng nổ để tìm ra điều gì thực sự thúc đẩy hành vi của bé.
Có bốn chức năng hành vi trong FBA:
1. Trốn tránh hoặc trì hoãn
2. Tiếp cận đồ vật cụ thể
3. Nhu cầu được chú ý
4. Kích thích giác quan
Việc hiểu rõ chúng — và cách mà chúng ảnh hưởng đến các kỹ thuật mà các chuyên gia sử dụng để thay đổi hành vi khó khăn — có thể giúp ba mẹ giúp bé giảm thiểu những hành vi không phù hợp một cách hiệu quả hơn.
1. Trốn tránh hoặc trì hoãn
Bé muốn tránh né tình huống mà bé không thích hoặc không muốn thực hiện một nhiệm vụ nào đó mà bé không muốn làm.
Trốn tránh và trì hoãn là động lực lớn thúc đẩy hành vi. Bé thường phải thực hiện rất nhiều việc mà bé không muốn làm (chẳng hạn như ăn rau, dọn dẹp, làm bài tập…). Khi bé không muốn làm một việc nào đó, bé có thể có hành vi xấu để thoát khỏi việc đó, đặc biệt nếu hành động này đã từng có hiệu quả trong quá khứ.
Ví dụ: Tiến sĩ Lee nói: “Một lần, tôi thấy một cậu bé thường xuyên đá một bạn gái ở trường. Cuối cùng, tôi nhận ra rằng mỗi khi giờ toán bắt đầu, cậu bé lại đá bạn gái bên cạnh rồi nhìn về phía cửa.” Cô bé nói rằng cậu bé đang cố tình gây rắc rối. “Cậu ấy đang chờ đợi hiệu trưởng đến và khi quay lại lớp, giờ toán đã kết thúc.”
Làm thế nào để thay đổi hành vi trốn tránh hoặc trì hoãn:
– Khen thưởng cho hành vi đúng bằng cách giảm bớt yêu cầu đối với bé. Ví dụ, nếu bé đến bàn ăn lập tức mà không phàn nàn, bé chỉ cần ăn một nửa số bông cải Brussels. Việc thường cho bé làm ít hơn những việc mà bé đang cố tránh có thể giúp giảm căng thẳng và khuyến khích bé có cư xử tốt.
– Hãy cho trẻ biết rằng việc trốn tránh không phải là lựa chọn: Thông báo cho bé trước về việc gì đó cần phải làm. Bạn có thể đặt hẹn giờ. Khi đến thời gian, sẽ không có tranh cãi hay thương lượng — việc đó sẽ diễn ra, ngay cả khi bạn phải giúp bé làm. Ví dụ, nếu bé từ chối mặc áo khoác, bạn sẽ mặc áo cho bé.
– Khen ngợi khi bé làm những gì được yêu cầu mà không gây rắc rối: Chú ý tích cực ngay cả cho những nhiệm vụ nhỏ như cất giày hay tắt TV ngay lần đầu tiên được yêu cầu sẽ khuyến khích hành vi đó.
2. Tiếp cận với các yếu tố hữu hình
Bé muốn một món đồ cụ thể (kẹo hoặc đồ chơi) hoặc một hoạt động (sử dụng iPad).
Một thứ hữu hình có thể là một món ăn vặt, món đồ chơi mà anh/chị em của bé đang chơi, hoặc thời gian sử dụng iPad. Đôi khi, thứ hữu hình này rất rõ ràng; đôi khi không. Chẳng hạn, một đứa trẻ cứ liên tục hỏi về các món đồ trong siêu thị: “Mẹ ơi, chúng ta có thể mua cái này không?” “Có thể mua cái đó không?” Sự làm phiền này sẽ tiếp tục cho đến khi ba mẹ cảm thấy bực bội và đưa điện thoại cho bé như một cách làm phân tâm. Nghe quen không? Có vẻ rõ ràng là bé muốn một món gì đó, nhưng mục tiêu thực sự có thể là muốn tiếp cận điện thoại thay vì một túi bánh quy.
Cũng giống như vậy, bác sĩ Lee nhớ lại một phụ huynh đã nói với cô rằng sau khi con họ nổi cơn giận về kem, họ đã cho đứa trẻ ăn đậu phộng vì không muốn chúng đi ngủ khi bụng đói. Trong những tình huống như thế, cô nhấn mạnh rằng thứ thứ hữu hình thực sự có thể là đậu phộng, chứ không phải là kem.
Làm thế nào để thay đổi hành vi khi bé tìm kiếm sự tiếp cận đến những vật dụng hữu hình:
– Tạo một hợp đồng: Để ngăn chặn những hành vi xấu liên quan đến những vật dụng hữu hình, hãy chủ động thảo luận với bé trước khi vào môi trường có nhiều yếu tố kích thích. Ví dụ, trước khi vào siêu thị, hãy làm một thỏa thuận với bé: Nếu bé không yêu cầu bất cứ thứ gì trong siêu thị, bạn sẽ mua cho bé một cái bánh trước khi rời đi.
– Loại bỏ đồ vật ra khỏi môi trường: Việc giấu những vật dụng mà bé không được phép sử dụng có thể giúp giảm thiểu sự cám dỗ. Chẳng hạn, nếu iPad nằm ngay trên bệ bếp, trẻ sẽ dễ bị kích thích và khó chịu hơn khi không được sử dụng. Tương tự, bạn cũng nên cẩn trọng khi sử dụng điện thoại trước mặt trẻ; nếu trẻ không được phép chơi với nó, hãy hạn chế tối đa việc sử dụng điện thoại khi có trẻ bên cạnh.
– Cho bé biết khi nào có thể và không thể tiếp cận đồ vật: Nếu bé được phép sử dụng iPad trong 30 phút khi về nhà từ trường, hãy đặt hẹn giờ để cho bé biết còn bao nhiêu thời gian. Khi hẹn giờ kết thúc, nhắc bé về thời gian tiếp theo bé sẽ được sử dụng iPad và trong bao lâu. Sử dụng lịch trình trực quan cũng giúp trẻ hiểu rằng những vật dụng đó không biến mất hoàn toàn, mà chỉ là tạm thời.
3. Cần Sự Chú Ý
Bé muốn nhận sự chú ý, thường là từ ba mẹ hoặc giáo viên — và bất kỳ sự chú ý nào cũng được, ngay cả khi bị mắng.
Khi bé hành động lố bịch, Tiến sĩ Lee nói, “chúng không thực sự quan tâm đến việc nhận được sự chú ý tích cực hay tiêu cực, chúng chỉ muốn sự chú ý của bạn một cách mạnh mẽ, nổi bật và ngay lập tức.” Bà cho biết, vấn để nằm ở thời lượng, mức độ gần gũi và cường độ. Vì vậy, trẻ thường hành động theo cách dễ dàng thu hút được nhiều sự chú ý nhất, ngay cả khi điều đó có nghĩa là sẽ bị phạt.
Ví dụ: Một học sinh đang làm bài trong yên lặng có thể nhận được lời khen nhẹ nhàng từ giáo viên. Lời khen có thể không kéo dài lâu hoặc không nhiệt tình, và giáo viên có thể đang ngồi ở bàn học cách đó vài chỗ. Nhưng, nếu đứa trẻ đó ném bút chì, khả năng cao là giáo viên sẽ lập tức đến và nói: “Con đang làm gì vậy! Chúng ta không ném đồ ở đây. Có chuyện gì vậy?”
Tương tự như vậy, ngay khi ba mẹ bắt đầu một cuộc gọi công việc hoặc đang nấu bữa tối, một trong những đứa con của bạn lấy đồ chơi của anh chị em mình và đánh chúng. Hoặc, chúng trèo lên ghế sofa… và nhảy. Chúng biết rằng chúng sẽ gặp rắc rối, nhưng chúng vẫn làm vậy, vì chúng cũng biết rằng điều đó sẽ thu hút sự chú ý của ba mẹ.
Làm thế nào để thay đổi hành vi tìm kiếm sự chú ý:
– Hãy giúp bé tự chơi. Nếu bé thường quấy khi ba mẹ cần làm việc khác, việc chủ động có thể rất hiệu quả. Hãy chuẩn bị cho bé một hoạt động có thể kéo dài trong suốt thời gian ba mẹ gọi điện hoặc chuẩn bị bữa tối. Và nếu bé thường khao khát sự gần gũi, đừng quên ôm bé trước khi bắt đầu cuộc họp của ba mẹ.
– Bỏ qua có kiểm soát. Cách mạnh mẽ nhất để thay đổi hành vi của bé khi hành vi đó xuất phát từ việc tìm kiếm sự chú ý là không thưởng cho hành vi đó bằng sự quan tâm, theo lời Tiến sĩ Lee. Bé sẽ không dễ dàng từ bỏ nhu cầu chú ý, vì vậy ba mẹ hãy chuẩn bị tinh thần rằng hành vi có thể sẽ tệ hơn trước khi nó tốt hơn – điều này được gọi là “bùng phát tuyệt chủng”. Nhưng cuối cùng, những hành vi đó sẽ chấm dứt. Ba mẹ chỉ nên sử dụng phương pháp này khi có đủ thời gian, không gian an toàn và sự kiên nhẫn để vượt qua giai đoạn khó khăn này.
– Dành sự chú ý tích cực và cụ thể cho hành vi tốt của bé. Bất cứ khi nào có thể, hãy khen ngợi một cách rõ ràng những hành vi mà ba mẹ mong muốn. Ví dụ: “Con chia sẻ bút màu với anh trai của mình thật tuyệt.”
– Giúp bé rèn luyện tính kiên nhẫn. Hãy bắt đầu bằng cách yêu cầu bé kiên nhẫn trong khoảng thời gian ngắn và có thể dự đoán được. Ví dụ, ba mẹ có thể đặt hẹn giờ 5 phút trước khi đi vệ sinh và cho bé biết ba mẹ sẽ quay lại khi đồng hồ đếm ngược kết thúc. Hãy khen bé vì đã chờ đợi kiên nhẫn. Sau đó, dần dần tăng thời gian khi bé cảm thấy thoải mái hơn.
4. Kích thích giác quan
Bé có thể làm điều gì đó vì nó mang lại cảm giác dễ chịu, thoải mái, giảm đau, giúp giải phóng năng lượng hoặc làm dịu bé.
Những hành vi do nhu cầu kích thích giác quan – hoặc để tránh những kích thích gây khó chịu – thường thấy ở trẻ tự kỷ hoặc những bé gặp khó khăn trong việc xử lý các kích thích giác quan. “Các bé này tìm kiếm những trải nghiệm giác quan vì chúng thích cảm giác mà những trải nghiệm đó mang lại,” theo Tiến sĩ tâm lý học Stephanie Ruggiero từ Viện Tâm lý Trẻ em. Bà giải thích thêm, “bé cũng có thể hành động để hạn chế tiếp xúc với một số thứ khi giác quan của chúng bị kích thích quá mức.”
Ví dụ về hành vi tìm kiếm kích thích giác quan:
– Nhai các vật dụng như nắp bút hoặc quần áo.
– Quay tròn, vỗ tay, lao vào đồ đạc.
– Phát ra âm thanh lặp đi lặp lại (như tiếng kêu lách cách hoặc tiếng ậm ừ) hoặc thực hiện các hành động lặp lại (như gõ tay hoặc chân) trong những tình huống cần sự yên tĩnh.
– Chạm hoặc ngửi người hoặc vật khác lặp đi lặp lại, thường không hỏi trước.
– Tự gây thương tích để tìm kiếm cảm giác (như đập đầu vì cảm thấy dễ chịu, cào xước da để cảm nhận da dưới móng tay).
Ví dụ về hành vi né tránh kích thích giác quan:
– Từ chối ăn một số món ăn hoặc mặc một số loại quần áo.
– Bịt tai khi cảm thấy âm thanh quá lớn.
– Né tránh một số người hoặc đồ vật vì mùi hương của họ.
– Tự gây thương tích để né tránh thứ gì đó (như đập đầu để tránh nghe âm thanh khó chịu, cào xước da để giảm bớt lo âu).
Làm thế nào để thay đổi hành vi tìm kiếm hoặc né tránh kích thích giác quan:
– Thay thế hành vi có hại bằng một giải pháp an toàn. Ví dụ, nếu bé thường xuyên cào xước da để giảm bớt lo lắng, hãy cung cấp cho bé một món đồ chơi nhỏ hoặc thứ gì đó an toàn mà bé có thể “gãi” vào như đất nặn hoặc nhãn dán để ngăn chặn hành vi này.
– Đặt giới hạn cho hành vi. Một số hành vi như phát ra âm thanh hoặc quay tròn có thể chấp nhận được ở một số nơi nhưng không phù hợp ở những nơi khác. Hãy giúp bé nhận thức về hành vi của mình, học cách biết khi nào và ở đâu là phù hợp, và cùng tìm một hành vi thay thế thích hợp khi bé cần kích thích giác quan.
– Tìm giải pháp giúp bé đối phó với tiếng ồn, quần áo khó chịu, mùi hương không dễ chịu, v.v. Ba mẹ có thể giảm thiểu hoặc loại bỏ hành vi né tránh giác quan của bé bằng cách tạo điều kiện phù hợp với nhu cầu của bé. Ví dụ, mua tai nghe chống ồn, ưu tiên sự thoải mái hơn phong cách khi chọn quần áo, hoặc đề nghị người thân không dùng mùi hương quá mạnh khi ở gần bé.
Thu thập dữ liệu để xác định nguyên nhân hành vi
Tiến sĩ Ruggiero cho rằng cách tốt nhất để xác định nguyên nhân của hành vi là thu thập dữ liệu. “Tôi rất ủng hộ việc thu thập dữ liệu ABC, nghĩa là Tiền đề, Hành vi, Hậu quả,” bà giải thích. “Ba mẹ nên theo dõi những gì xảy ra ngay trước khi hành vi diễn ra, hành vi cụ thể là gì, kéo dài bao lâu và phản ứng của ba mẹ ra sao.” Điều này giúp phát hiện ra mô hình hành vi, từ đó xác định nguyên nhân.
Ruggiero cho biết, nếu hành vi xảy ra nhiều lần trong ngày, ba mẹ có thể phát hiện mô hình trong vòng một tuần, nhưng nếu chỉ xảy ra một hoặc hai lần trong tuần, có thể mất một tháng hoặc hơn.
Khi đã xác định được nguyên nhân của hành vi và thực hiện kế hoạch thay đổi, ba mẹ nên tiếp tục theo dõi hành vi ít nhất hai tuần để xem có sự cải thiện nào không, vì đó là khoảng thời gian để hình thành một thói quen mới. “Nếu ba mẹ cần dạy bé một hành vi thay thế hoặc kỹ năng mới, có thể sẽ mất nhiều thời gian hơn,” Tiến sĩ Ruggiero nói. “Ngoài ra, bé có thể trải qua giai đoạn ‘bùng phát tuyệt chủng’, khi tần suất và cường độ hành vi tăng lên trước khi bắt đầu thấy thay đổi.”
Nếu không có thay đổi gì, có thể ba mẹ đã xác định sai động lực hoặc có nhiều hơn một nguyên nhân dẫn đến hành vi của bé.
Sau khi thành công loại bỏ một hành vi, nếu hành vi đó quay trở lại sau một thời gian, hãy bắt đầu lại quá trình này. Bé thay đổi theo thời gian, và điều đó có nghĩa là nguyên nhân hành vi của bé cũng có thể thay đổi.
Mời ba mẹ hãy đồng hành cùng bé trong Khóa học Online – Kỹ năng cho thế hệ tương lai của Soul and Skills để giúp bé phát triển kỹ năng giao tiếp ứng xử tốt hơn, tự mình giải quyết vấn đề và quản lý cảm xúc một cách hiệu quả nhất nhé!.
Thông tin liên hệ
Soul and Skills – Trung tâm Kỹ năng sống cho bé
Điện thoại: (037) 3136 776
Văn phòng đại diện: 438 Điện Biên Phủ, Phường 11, Quận 10
Email: info@soulandskills.vn
