Đối với hầu hết người lớn, những trải nghiệm xấu hổ chỉ là một phần của cuộc sống — gây khó chịu, nhưng không thể tránh khỏi và thường không phải là vấn đề lớn. Nhưng với nhiều bé, những trải nghiệm xấu hổ có thể rất khó chịu và trong một số trường hợp, có thể dẫn đến các vấn đề nghiêm trọng như lo âu và tránh né.
Ba mẹ không thể bảo vệ bé khỏi cảm giác xấu hổ, nhưng ba mẹ có thể giúp bé xây dựng sự kiên cường và tự tin để đối phó với nó theo cách lành mạnh.
Hành vi mẫu
Ba mẹ là hình mẫu đầu tiên giúp bé học cách vượt qua các cảm xúc khó khăn như xấu hổ. Bác sĩ tâm lý Rachel Busman giải thích: “Ba mẹ là người định hình hành vi cho trẻ,” vì vậy khi muốn giúp bé xây dựng những thói quen cảm xúc lành mạnh, điều đầu tiên là ba mẹ cần xem xét cách mình xử lý các tình huống tương tự trong cuộc sống hàng ngày.
Việc bé quan sát ba mẹ ứng xử trong các tình huống xấu hổ sẽ giúp ba mẹ trở thành tấm gương cho bé về hành vi tích cực.
– Đừng quá bận tâm: Nếu ba mẹ hay tập trung vào những lỗi lầm của mình (“Không thể tin mình lại làm vậy!” “Thật xấu hổ quá đi!”), bé có thể học thói quen tương tự.
– Giữ bình tĩnh: Nếu ba mẹ mất bình tĩnh, tức giận, hoặc phản ứng gay gắt trong tình huống xấu hổ, ba mẹ đang gửi đi thông điệp rằng đó là vấn đề nghiêm trọng.
– Tránh chế giễu: Bé đôi khi sẽ làm hoặc nói những điều ngây thơ khiến người lớn bật cười, nhưng không nên trêu chọc hay chế nhạo khi bé lỡ mắc lỗi. Nếu những tình huống nhỏ nhặt bị chế giễu, bé có thể dần liên hệ các lỗi lầm nhỏ với cảm giác xấu hổ. Những lời chế nhạo, dù là vô tình, cũng có thể làm bé tổn thương, nhất là khi bé đang nhạy cảm.
Thấu hiểu cảm giác xấu hổ của bé
Không có thước đo chung cho cảm giác xấu hổ. Một điều mà ba mẹ cho là nhỏ nhặt – như trả lời sai trong lớp – có thể lại là một vấn đề lớn đối với bé.
Nếu bé cảm thấy xấu hổ, điều quan trọng là đừng xem nhẹ cảm xúc của bé, ngay cả khi tình huống nghe có vẻ không nghiêm trọng.
“Chúng ta thường muốn an ủi bé bằng cách nói, ‘Không sao đâu, mọi chuyện không tệ như con nghĩ,’” bác sĩ Busman chia sẻ. “Nhưng khi bé đang trải qua cảm xúc mạnh mẽ và khó chịu, những lời này có thể khiến bé thấy mình không được thấu hiểu.”
Giữ bình tĩnh, đừng phản ứng thái quá
Nếu bé trở về nhà với tâm trạng buồn bã, điều bé cần không phải là ba mẹ cũng trở nên buồn bực hay tức giận thay. (“Nghe thật tệ!” “Mấy đứa đó đáng xấu hổ vì đã cười con!”) Và cũng đừng nghĩ rằng bé mong muốn ba mẹ phải làm điều gì đó ngay lập tức. Khi bé lo lắng rằng ba mẹ sẽ phản ứng quá mức hay làm mọi chuyện phức tạp thêm, bé sẽ ngại chia sẻ cảm xúc của mình.
“Khi thấy bé tổn thương, ba mẹ luôn muốn làm mọi cách để giúp,” bác sĩ Busman nói, “nhưng nếu bé đang xấu hổ, việc làm nổi bật tình huống có thể chỉ khiến bé cảm thấy tệ hơn.”
Khen ngợi những kỹ năng tốt
Nếu bé chia sẻ một tình huống xấu hổ với ba mẹ, hãy xác nhận cảm xúc của bé nhưng đừng nhấn mạnh hay làm quá vấn đề. Thay vào đó, hãy khen ngợi những việc mà bé đã làm tốt. Ví dụ, nếu bé mắc lỗi khi biểu diễn piano, hãy khen ngợi sự kiên trì và hoàn thành bài nhạc của bé. Việc giúp bé định hướng lại trải nghiệm sẽ giúp bé hình thành cách phản ứng lành mạnh và xây dựng kỹ năng siêu nhận thức. Ba mẹ có thể nói: “Mẹ biết điều đó thật khó chịu, nhưng mẹ rất tự hào về cách con đã bình tĩnh tiếp tục. Thật dũng cảm!”
Hỗ trợ bé có cái nhìn tổng quát
Nếu bé bị ngã trong giờ thể dục và bạn bè cười, bé có thể nghĩ rằng mọi người đều thấy, đều cười, và sẽ không ai quên. Dĩ nhiên, ba mẹ hiểu điều đó không đúng, nhưng trẻ em, đặc biệt là các bé nhỏ, thường gặp khó khăn khi nhìn ra ngoài cảm xúc của chính mình, khiến các tình huống xấu hổ trở nên quá lớn. “Trẻ em có xu hướng nghĩ mọi người đều chú ý đến mình như mình tự chú ý,” bác sĩ Busman giải thích, “trong khi thực tế hầu hết các bạn sẽ quên ngay vào ngày hôm sau.”
Học cách đặt cảm xúc và trải nghiệm của mình vào bối cảnh sẽ giúp bé phát triển cái nhìn tổng quan và xây dựng khả năng kiên cường.
– Hỏi han nhẹ nhàng: Hãy giúp bé tiếp cận cảm xúc của mình bằng cách đặt câu hỏi mở. Ví dụ, nếu bé không phải là người duy nhất bị ngã trong giờ thể dục, ba mẹ có thể hỏi bé cảm thấy thế nào khi nhìn các bạn khác gặp phải tình huống tương tự.
– Chia sẻ trải nghiệm: Chia sẻ những câu chuyện của ba mẹ sẽ giúp bình thường hóa cảm giác xấu hổ. “Mẹ đã làm rơi túi ở cửa hàng hôm nọ. Nó đổ ra khắp sàn, và mọi người đều cười, nhưng rồi một số người cũng đến giúp mẹ nhặt lại.”
– Tránh so sánh: Tạo cái nhìn tổng quát là tốt, nhưng nên tránh so sánh với trải nghiệm của ba mẹ. (“Khi anh của con ở tuổi con…”). Bé có thể thấy trải nghiệm của mình bị đánh giá thấp hoặc cảm thấy mình không đủ mạnh mẽ.
– Để bé dẫn dắt: Đôi khi bé sẽ không muốn nói về cảm giác của mình. “Hãy để trẻ tự quyết định,” bác sĩ Busman nói. “Nếu bé nói, ‘Con không muốn nói về điều đó’ hoặc tỏ ra quá buồn, đừng ép bé.”
Giúp bé nhìn nhận vấn đề rộng hơn mà không xem nhẹ cảm xúc của bé sẽ giúp bé vượt qua trải nghiệm tiêu cực và học cách tự nhận thức trong tương lai.
Khi nào cần can thiệp
Xấu hổ là điều ai cũng trải qua, nhưng nếu bé thường xuyên trở về nhà với tâm trạng không tốt hoặc thay đổi hành vi rõ rệt, có thể có điều nghiêm trọng hơn.
– Bắt nạt: Trẻ em có thể bị chế nhạo. Nhưng nếu bé liên tục báo cáo bị trêu chọc hay làm nhục bởi bạn bè – nhất là từ các bạn lớn tuổi hoặc “nổi tiếng” hơn – thì đây có thể là tình huống bắt nạt cần ba mẹ can thiệp.
– Thay đổi hành vi: Nếu bé có những thay đổi như mất ngủ, chán ăn, hoặc lo lắng kéo dài, thì đây không phải là phản ứng bình thường.
– Phản ứng thái quá hoặc ám ảnh: Nếu phản ứng của bé dường như quá mức hoặc kéo dài, bé có thể cần sự hỗ trợ.
– Tránh né: Nếu bé thường xuyên tìm cách tránh né lớp học, bạn bè hoặc hoạt động xã hội, đây là dấu hiệu đáng lo ngại.
Cảm giác xấu hổ và lo âu xã hội
Với một số bé, nỗi sợ bị xấu hổ có thể trở thành vấn đề nghiêm trọng. Nếu bé luôn trong tâm trạng lo lắng về việc bị người khác phán xét hoặc xấu hổ, có thể bé đang trải qua lo âu xã hội.
Lo âu xã hội thường gặp ở trẻ vị thành niên, nhưng có thể phát triển sớm hơn. Những trẻ mắc chứng lo âu này thường lo sợ tham gia các hoạt động hàng ngày vì ám ảnh về cách người khác nhìn nhận mình, và có thể ảnh hưởng đến học tập và tương tác xã hội của bé.
Tin vui là liệu pháp hành vi nhận thức thường rất hiệu quả cho bé, giúp bé trở lại nhịp sống bình thường.
Bài học cuộc sống
Tự nhiên ba mẹ sẽ muốn bảo vệ bé khỏi những trải nghiệm khó chịu, nhưng cách tốt nhất để bé rèn luyện kỹ năng đối phó là thông qua trải nghiệm thực tế, cùng với sự hỗ trợ từ ba mẹ.
“Cảm giác xấu hổ là một phần của cuộc sống,” bác sĩ Busman nói. “Rất cám dỗ để che chở bé khỏi những điều khó khăn, nhưng học cách đối phó với chúng một cách lành mạnh là một kỹ năng quý giá mà bé sẽ cần khi trưởng thành.”
Mời Ba Mẹ hãy đồng hành cùng bé trong Online courses – Skills for the future generation của Soul and Skills để giúp bé phát triển kỹ năng giao tiếp ứng xử tốt hơn, tự mình giải quyết vấn đề và quản lý cảm xúc một cách hiệu quả nhất nhé!.
Contact information
Soul and Skills – Trung tâm Kỹ năng sống cho bé
Điện thoại: (037) 3136 776
Representative office: 438 Dien Bien Phu street, Ward 11, District 10
Email: info@soulandskills.vn
